Zastosowanie Neuromodulacji PENS z Wykorzystaniem Elektrod Igłowych w Leczeniu Bólu Przewlekłego
Ból przewlekły stanowi istotny problem zdrowotny na całym świecie, charakteryzujący się wysoką częstością występowania we wszystkich grupach wiekowych i wywierający negatywny wpływ zarówno na jednostki, jak i na społeczeństwo 1. Badania wskazują na znaczne obciążenie związane z umiarkowanym do ciężkiego, przewlekłym bólem, który może dotyczyć od 10.4% do 14.3% populacji 1. Rosnąca tendencja występowania bólu przewlekłego wraz z wiekiem, od 14.3% u osób w wieku 18-25 lat do 62% w grupie powyżej 75 roku życia, dodatkowo podkreśla pilną potrzebę skutecznych metod leczenia 1. Tradycyjne metody farmakologiczne często okazują się niewystarczające w łagodzeniu bólu przewlekłego lub wiążą się z niepożądanymi efektami ubocznymi, co stwarza konieczność poszukiwania alternatywnych i komplementarnych terapii 1. W tym kontekście, techniki neuromodulacyjne, mające na celu modyfikację aktywności nerwowej, wyłoniły się jako ważne opcje w zarządzaniu bólem przewlekłym, szczególnie gdy konwencjonalne metody leczenia zawodzą 1.
Jedną z takich technik jest przezskórna elektryczna stymulacja nerwów (Percutaneous Electrical Nerve Stimulation, PENS), która stanowi minimalnie inwazyjną metodę neuromodulacji stosowaną w leczeniu przewlekłego bólu neuropatycznego i mieszanego 2. Terapia PENS polega na dostarczaniu impulsów elektrycznych za pomocą cienkich igieł wprowadzanych w skórę w celu stymulacji nerwów obwodowych 2. Metoda ta łączy w sobie elementy suvhego suchego igłowania i naskórnej stymulacji nerwów (Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation, TENS), różniąc się od TENS tym, że igły są wprowadzane przez skórę, co umożliwia głębszą i bardziej ukierunkowaną stymulację 8. Minimalnie inwazyjny charakter PENS czyni ją atrakcyjną alternatywą dla bardziej inwazyjnych procedur.
W aplikacji PENS wykorzystuje się cienkie elektrody igłowe, podobne do igieł stosowanych w akupunkturze, które są wprowadzane wokół lub w pobliżu nerwów zaopatrujących obszar dotknięty bólem 4. Podczas zabiegu można użyć do 8 igieł, rozmieszczonych w 4 kanałach elektrycznych, w celu dostarczenia niebolesnej stymulacji elektrycznej 4. To przezskórne podejście pozwala na pokonanie wysokiej impedancji elektrycznej skóry, co umożliwia skuteczniejszą stymulację zakończeń nerwowych w porównaniu z metodą TENS 4.
Mechanizm Działania PENS w Kontekście Bólu Przewlekłego
Mechanizm działania terapii PENS polega na interferencji na poziomie neurologicznym w celu zmiany aktywności nerwowej 5. Jedną z teorii wyjaśniających łagodzenie bólu przez PENS jest teoria bramki kontrolnej. Zakłada ona, że PENS moduluje włókna A-beta, tworząc pole elektryczne, które hiperpolaryzuje włókna C, zapobiegając propagacji sygnałów bólowych w cienkich włóknach bólowych na poziomie rdzenia kręgowego 5. W efekcie dochodzi do "zamknięcia bramki" dla sygnałów bólowych docierających do mózgu 13.
Kolejnym przypuszczalnym mechanizmem jest uwalnianie mediatorów biochemicznych. PENS może stymulować lokalne uwalnianie neuroprzekaźników, takich jak endorfiny i enkefaliny, które hamują odpowiedź na ból 2. Stymulacja ta może indukować uwalnianie endogennych opioidów, naturalnych związków przeciwbólowych wytwarzanych przez organizm 2.
PENS może również wpływać na modulację bólu w ośrodkowym układzie nerwowym, oddziałując na szlaki nocyceptywne 2. Przypuszcza się, że terapia ta stymuluje zstępujące szlaki hamowania bólu i zwiększa przepływ krwi w określonych obszarach kory mózgowej zaangażowanych w percepcję bólu 5. Ponadto, PENS może wywierać efekty na poziomie nerwów obwodowych, regulując w dół poziom neuroprzekaźników, endorfin, lokalnych mediatorów zapalnych i przepływ krwi, co potencjalnie zmniejsza wyładowania ektopowe i transmisję nocycepcji eferentnej 15.
Terapia PENS zazwyczaj wykorzystuje ciągły dwufazowy przebieg impulsu o czasie trwania od 250 do 500 ms, z niską lub wysoką częstotliwością 5. Częstotliwość stymulacji może być dostosowywana w zależności od reakcji pacjenta 18. Intensywność stymulacji jest zwykle ustawiana tak, aby wywołać tolerowane uczucie mrowienia lub lekkiego stukania bez powodowania skurczów mięśni 4. Możliwość indywidualnego dostosowania parametrów stymulacji stanowi istotną zaletę PENS, pozwalając na optymalizację wyników leczenia.
Skuteczność PENS z Elektrodami Igłowymi w Leczeniu Różnych Typów Bólu Przewlekłego
Badania sugerują, że PENS może być obiecującą metodą łagodzenia bólu neuropatycznego, szczególnie u pacjentów, u których leki lub TENS okazały się nieskuteczne 3. Szacuje się, że około dwie trzecie pacjentów z obwodowym bólem neuropatycznym może doświadczyć co najmniej 50% trwałego zmniejszenia bólu dzięki stymulacji nerwów obwodowych, do której zalicza się PENS 20. Retrospektywne badania wskazują, że wielokrotne sesje PENS mogą prowadzić do znaczącej redukcji przewlekłego bólu neuropatycznego 1. Pacjenci, którzy przeszli dwie lub więcej sesji PENS, wykazywali większe zmniejszenie bólu w porównaniu z tymi, którzy mieli tylko jedną sesję 1. PENS może pomóc w leczeniu takich schorzeń jak neuropatia cukrzycowa i neuralgia popółpaścowa poprzez modulowanie sygnałów bólowych na poziomie nerwów obwodowych 16. Systematyczny przegląd i metaanaliza sugerują poprawę intensywności bólu, jakości snu oraz zmniejszenie spożycia leków i objawów depresyjnych u pacjentów z bólem neuropatycznym leczonych metodą PENS, chociaż dowody uznano za ograniczone 20. Jednakże, przegląd oceniający PENS w leczeniu przewlekłego, opornego na leczenie obwodowego bólu neuropatycznego wykazał niejasne dowody dotyczące korzyści terapeutycznych w porównaniu z leczeniem farmakologicznym lub innymi technikami neuromodulacyjnymi poza TENS 23.
PENS był również oceniany w leczeniu bólów dolnego odcinka kręgosłupa u osób starszych 18. Niektóre badania wykazały znaczną redukcję bólu i poprawę funkcji dzięki PENS, utrzymującą się przez 6 miesięcy 18. Niemniej jednak, badanie o wysokiej jakości nie wykazało różnic w wynikach między aktywnym leczeniem PENS a placebo w przypadku bólu dolnego odcinka kręgosłupa 9. Łączenie PENS z ogólnym kondycjonowaniem i ćwiczeniami aerobowymi nie poprawiło znacząco bólu ani funkcji fizycznej w porównaniu z samym PENS, chociaż ćwiczenia były skuteczniejsze w zmniejszaniu lęku przed ruchem 18. Systematyczny przegląd wykazał, że PENS może zmniejszyć intensywność bólu, ale nie powiązaną z nim niepełnosprawność w zaburzeniach mięśniowo-szkieletowych, w tym w bólu dolnego odcinka kręgosłupa, ale zauważono dużą niepewność ze względu na różnorodność metod aplikacji 9. Inne badanie wskazało, że PENS w połączeniu z fizjoterapią prowadził do trwałej redukcji bólu i niepełnosprawności u osób starszych z bólem dolnego odcinka kręgosłupa 25.
PENS był również badany w kontekście innych zespołów bólowych, takich jak fibromialgia, zespół złożonego bólu regionalnego (CRPS) i przewlekłe bóle głowy 2. W przypadku fibromialgii, PENS jest uważany za innowacyjne rozwiązanie, które może pomóc w łagodzeniu rozległego bólu mięśniowo-szkieletowego, zmęczenia i zaburzeń snu 26. Jednakże, w dostarczonych materiałach brakuje konkretnych danych z badań klinicznych dotyczących zastosowania PENS w fibromialgii. W leczeniu CRPS, chociaż stosuje się niektóre techniki neuromodulacyjne, takie jak stymulacja rdzenia kręgowego, rola PENS nie jest silnie poparta dostępnymi danymi 9. W przypadku przewlekłych bólów głowy, niektóre badania sugerują, że PENS może być użyteczną terapią komplementarną do leków przeciwbólowych i przeciwmigrenowych w krótkoterminowym leczeniu, zmniejszając nasilenie bólu oraz poprawiając aktywność i sen 9. Badanie dotyczące migreny wykazało, że stymulacja PENS była skuteczniejsza niż placebo w zmniejszaniu liczby dni z migreną w miesiącu i innych parametrów bólu głowy 31. Neuralgia potyliczna i klasterowe bóle głowy również mogą reagować na PENS poprzez celowanie w określone nerwy 16. Przezskórna elektryczna stymulacja pola nerwowego (PENFS), powiązana technika, wykazała potencjał w leczeniu czynnościowego bólu brzucha u młodzieży 10.
Kryteria Kwalifikacji Pacjentów do Leczenia Bólu Przewlekłego Metodą PENS
Terapia PENS jest zazwyczaj zarezerwowana dla pacjentów z przewlekłymi zespołami bólowymi, u których nie uzyskano ulgi w bólu za pomocą TENS 8. Często rozważa się ją u pacjentów, którzy nie odczuli ulgi po leczeniu farmakologicznym i nie kwalifikują się do wszczepienia trwałych urządzeń 16. PENS jest wskazany w objawowym leczeniu przewlekłego lub opornego na leczenie bólu i/lub jako leczenie wspomagające w zarządzaniu bólem pooperacyjnym i pourazowym 9. Może być korzystny dla pacjentów z bólem neuropatycznym, zaburzeniami mięśniowo-szkieletowymi oraz tych z złożonymi zespołami bólowymi lub doświadczających skutków ubocznych leków 2. PENS można rozważyć w celu ukierunkowanego łagodzenia bólu w określonych obszarach, takich jak pojedyncze nerwy obwodowe lub ich mniejsze gałęzie, w tym w dyskretnych obszarach allodynii i hiperalgezji 16. Schorzenia, które mogą skorzystać z tej terapii, obejmują bóle pleców, szyi, neuropatie, bóle głowy, hiperalgezję, chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego oraz potencjalnie fibromialgię i CRPS 8.
Pacjenci z wszczepionym rozrusznikiem serca lub defibrylatorem nie powinni być poddawani leczeniu PENS 4. Osoby z zaburzeniami krzepnięcia krwi lub aktywnymi infekcjami mogą wymagać szczególnej uwagi 2. Dokładna ocena historii medycznej pacjenta i charakterystyki bólu jest niezbędna do określenia odpowiedniości terapii PENS 2. Pacjenci przyjmujący leki przeciwzakrzepowe również nie powinni być leczeni systemem PENS 3.
Proces diagnostyczny obejmuje szczegółową ocenę historii bólu pacjenta, wywiadu medycznego oraz badanie fizykalne 33. Zrozumienie podstawowej przyczyny bólu jest kluczowe, ponieważ terapia PENS jest najbardziej skuteczna w przypadku określonych rodzajów bólu 33. Motywacja pacjenta i realistyczne oczekiwania wobec terapii są ważne dla osiągnięcia pozytywnych wyników 33. Chociaż PENS może znacząco zmniejszyć ból, może nie działać u wszystkich lub na wszystkie rodzaje bólu i nie leczy przyczyny podstawowej 16.
Potencjalne Ryzyko i Działania Niepożądane Związane z Zastosowaniem PENS
Najczęściej zgłaszane działania niepożądane związane z PENS obejmują łagodny dyskomfort lub ból w miejscu wkłucia igieł 1, przemijający rumień (zaczerwienienie) 2 oraz sporadyczne siniaki 2. Niektórzy pacjenci mogą doświadczyć zwiększonego bólu w miejscach leczenia 4. Łagodne odczucia podczas zabiegu, takie jak mrowienie lub lekkie stukanie, są zazwyczaj dobrze tolerowane 2. Możliwa jest również tkliwość w miejscu wprowadzenia sondy 12.
W rzadkich przypadkach mogą wystąpić poważniejsze powikłania, takie jak infekcja w miejscu wkłucia lub uszkodzenie nerwu 1. Teoretycznie istnieje ryzyko uszkodzenia naczyń krwionośnych lub nerwów 35. Bardzo rzadko, przy leczeniu w dolnej części szyi lub klatki piersiowej, może dojść do odmy opłucnowej 4. Teoretycznym ryzykiem jest również wystąpienie napadów padaczkowych, jeśli stymulacja jest stosowana w pobliżu głowy 35, oraz interakcja z rozrusznikiem serca, jeśli elektrody są umieszczane powyżej talii 35.
Aby zminimalizować ryzyko, terapia PENS powinna być wykonywana przez wyszkolonych specjalistów, przestrzegających ścisłych zasad aseptyki 2. Właściwa kwalifikacja pacjentów i dokładna ocena przed zabiegiem mogą dodatkowo zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia działań niepożądanych 2. Pacjenci zwykle mogą wrócić do domu natychmiast po terapii PENS i wznowić normalną codzienną aktywność 34. Aplikacja ciepła lub zimna na leczony obszar może być korzystna 7. Zaleca się unikanie forsownej aktywności fizycznej przez co najmniej 24 godziny po zabiegu 7. Zazwyczaj zaleca się utrzymanie opatrunku/plastra przez 24 godziny 34 oraz przyjmowanie regularnych leków przeciwbólowych w razie potrzeby w przypadku bólu w miejscu wkłucia 34.
Porównanie Skuteczności i Bezpieczeństwa PENS z Innymi Metodami Leczenia Bólu Przewlekłego
PENS jest podobny w koncepcji do TENS (naskórnej elektrycznej stymulacji nerwów), ale różni się tym, że w PENS igły są wprowadzane przez skórę, co umożliwia bardziej precyzyjne i ukierunkowane łagodzenie bólu w porównaniu z TENS 8. PENS jest zazwyczaj zarezerwowany dla pacjentów, u których TENS nie przyniosło ulgi w bólu 8. Badania sugerują, że PENS może oferować lepsze łagodzenie bólu u niektórych populacji w porównaniu z TENS, szczególnie w przypadku przewlekłych zespołów bólowych, takich jak fibromialgia czy zespół złożonego bólu regionalnego 36. Czas trwania ulgi w bólu po leczeniu PENS może być dłuższy niż w przypadku TENS 36. Jednakże, metaanaliza wykazała niską jakość dowodów na zwiększoną redukcję intensywności bólu przy zastosowaniu PENS w porównaniu z TENS, a po analizie badań o wysokiej jakości nie zaobserwowano istotnej klinicznie różnicy 8.
PENS stanowi nie farmakologiczną alternatywę w leczeniu bólu, co może być szczególnie atrakcyjne dla pacjentów, którzy chcą uniknąć skutków ubocznych leków lub ryzyka uzależnienia od opioidów 2. PENS może potencjalnie zmniejszyć zapotrzebowanie na leki przeciwbólowe u pacjentów z przewlekłym bólem neuropatycznym 3. Jedno badanie wykazało, że PENS był skuteczniejszy niż ćwiczenia w krótkoterminowym leczeniu bólu dolnego odcinka kręgosłupa i zmniejszył zużycie leków 9. Przegląd nie wykazał badań porównujących bezpośrednio PENS ze standardowym leczeniem farmakologicznym przewlekłego, opornego na leczenie bólu neuropatycznego 23.
W porównaniu z inwazyjnymi metodami leczenia, takimi jak stymulacja rdzenia kręgowego (SCS), PENS jest procedurą minimalnie inwazyjną 1. PENS pozwala uniknąć ryzyka związanego z chirurgicznym wszczepieniem trwałych urządzeń, takiego jak infekcje i uszkodzenia nerwów 1. W razie potrzeby, PENS można powtarzać co kilka miesięcy, oferując ciągłe leczenie bólu bez konieczności implantacji trwałych urządzeń 16. PNS (w tym PENS) ma znaczną przewagę nad SCS, ponieważ nie wiąże się z ryzykiem uszkodzenia rdzenia kręgowego 21. PENS może być stosowany jako narzędzie diagnostyczne w celu identyfikacji pacjentów, którzy mogą odnieść korzyści z wszczepienia trwałych urządzeń 3.
PENS różni się od akupunktury z elektrostymulacją. W PENS lokalizacja stymulacji jest określana przez bliskość do miejsca bólu, podczas gdy w elektroakupunkturze umiejscowienie igieł opiera się na specyficznych teoriach dotyczących przepływu energii 8. PENS opiera się na zasadach neuroanatomii i neurofizjologii 18.
Podsumowanie i Wnioski
Badania sugerują, że PENS jest obiecującą metodą leczenia bólu przewlekłego, szczególnie bólu neuropatycznego, potencjalnie zmniejszając intensywność bólu, poprawiając jakość snu i zmniejszając zapotrzebowanie na leki 1. Dowody na skuteczność PENS w leczeniu przewlekłego bólu dolnego odcinka kręgosłupa są mniej jednoznaczne, z niektórymi badaniami wykazującymi korzyści, podczas gdy badania o wyższej jakości nie wykazują znaczącej różnicy w porównaniu z placebo 9. W przypadku innych przewlekłych zespołów bólowych, takich jak fibromialgia, CRPS i przewlekłe bóle głowy, dowody są wciąż gromadzone i często ograniczone lub mieszane, co sugeruje potencjalne korzyści w niektórych przypadkach 2. PENS jest ogólnie uważany za bezpieczną, minimalnie inwazyjną procedurę z przeważnie łagodnymi i miejscowymi działaniami niepożądanymi 1. Często uważa się go za bardziej ukierunkowaną i potencjalnie skuteczniejszą alternatywę dla TENS, szczególnie dla osób, które nie zareagowały na TENS 8. Wybór pacjentów jest kluczowy, a PENS jest często zarezerwowany dla tych, którzy nie odnieśli korzyści z innych metod leczenia, szczególnie w przypadku bólu neuropatycznego 8.
Stanowiska głównych organizacji medycznych dotyczące neuromodulacji przezskórnej PENS z zastosowaniem igieł są generalnie pozytywne, zwłaszcza w przypadku trudnego do leczenia bólu neuropatycznego. NICE wprost rekomenduje tę metodę jako opcję terapeutyczną, pod warunkiem odpowiedniego nadzoru i monitorowania. Organizacje zajmujące się badaniem bólu, takie jak IASP, wspierają rozwój i badania nad metodami neuromodulacyjnymi, a inne profesjonalne stowarzyszenia medyczne zalecają rozważenie PENS jako opcji terapeutycznej w określonych wskazaniach, szczególnie w bolesnej neuropatii cukrzycowej.
Biopsychospołeczny model leczenia
W 2016 roku Cheatle opisał biopsychospołeczny model oceny i leczenia bólu przewlekłego. Podejście to obejmuje dokładną, wstępną kompleksową ocenę w celu ustalenia nie tylko podstawowej patologii bólu u pacjenta, ale także innych problemów zdrowotnych (fizycznych i psychicznych), wcześniej zastosowanych strategii leczenia, psychospołecznych barier i oczekiwań pacjenta. Na podstawie oceny należy wdrożyć zindywidualizowany multimodalny plan leczenia, a pacjentowi wyjaśnić to podejście po ustaleniu celów terapeutycznych.
Autor jest absolwentem podyplomowych szkoleń z zakresu metod "Dry Needling" oraz "Przezskórna Stymulacja Nerwów" organizowanyvh przez firmę ATMIS we współpracy z Katedrą Terapii Manualnej i Igłoterapii Suchej Uniwersytetu Juan Carlos w Madrycie i zajmuje się wykonywanie Elektrostymulacji EDN (Elektroigłoterapii) u pacjentów z dolegliwościami w obrębie narządu ruchu, w tym z napięciowymi bólami głowy.
Cytowane prace
Effects of Percutaneous Electrical Stimulation on Chronic Neuropathic Pain: A Retrospective Observational Study | Cureus, otwierano: marca 30, 2025, https://www.cureus.com/articles/318044-effects-of-percutaneous-electrical-stimulation-on-chronic-neuropathic-pain-a-retrospective-observational-study.pdf
What is Percutaneous Electrical Nerve Stimulation (PENS Therapy)? - Ams Group En, otwierano: marca 30, 2025, https://www.amsvita.com/en/news/what-is-percutaneous-electrical-nerve-stimulation-pens-therapy/
PENS: A New Way To Manage Pain, otwierano: marca 30, 2025, https://www.londonpainclinic.com/pens/pens-a-new-way-to-manage-pain/
Electrical Stimulation (PENS/PNT) - Headache & Pain Center of Palm Beach, otwierano: marca 30, 2025, https://www.palmbeachpain.com/services/neuromodulation/electrical-stimulation-pens-pnt.html
Percutaneous Electrical Nerve Stimulation - Physiopedia, otwierano: marca 30, 2025, https://www.physio-pedia.com/Percutaneous_Electrical_Nerve_Stimulation
Bibliometric and Visual Analysis of the Scientific Literature on Percutaneous Electrical Nerve Stimulation (PENS) for Pain Treatment - MDPI, otwierano: marca 30, 2025, https://www.mdpi.com/2076-3417/13/1/636
P.E.N.S., otwierano: marca 30, 2025, https://nowcarepainrelief.com/p-e-n-s/
Percutaneous Neuromodulation Therapy (PNT) and Percutaneous Electrical Nerve Stimulation (PENS) - Bynder, otwierano: marca 30, 2025, https://beonbrand.getbynder.com/m/207352234a779824/original/Percutaneous-Neuromodulation-Therapy-PNT-and-Percutaneous-Electrical-Nerve-Stimulation-PENS.pdf
Percutaneous Electrical Nerve Stimulation, Percutaneous Neuromodulation Therapy, and Restorative Neurostimulation, otwierano: marca 30, 2025, https://www.southcarolinablues.com/web/public/brands/medicalpolicyhb/external-policies/percutaneous-electrical-nerve-stimulation-percutaneous-neuromodulation-therapy-and-restorative-neurostimulation/
Percutaneous Electrical Nerve Stimulation (PENS) or Neuromodulation Therapy and Percutaneous Electrical Nerve Field Stimulation (PENFS) | Providers | Blue Cross NC, otwierano: marca 30, 2025, https://www.bluecrossnc.com/providers/policies-guidelines-codes/commercial/surgery/updates/percutaneous-electrical-nerve-stimulation-pens-or-neuromodulation-therapy-and-percutaneous-electrical-nerve-field-stimulation-penfs
PENS And TENS Procedures: Effectiveness And Uses - London Pain Clinic, otwierano: marca 30, 2025, https://www.londonpainclinic.com/pending/pens-and-tens-procedures-effectiveness-and-uses/
Peripheral Electric Nerve Stimulation (PENS) for the Treatment of Genitofemoral Neuralgia - London Pain Clinic, otwierano: marca 30, 2025, https://www.londonpainclinic.com/pens/peripheral-electric-nerve-stimulation-pens-treatment-genitofemoral-neuralgia/
Nerve Stimulation Devices for Chronic Pain | - Pain and Spine Specialists, otwierano: marca 30, 2025, https://painandspinespecialists.com/nerve-stimulation-devices-for-chronic-pain/
Percutaneous Electrical Nerve Stimulation (PENS), Percutaneous Neuromodulation Therapy (PNT) and Percutaneous Electrical Nerve Field Stimulation (PENFS) - BlueCross BlueShield of Tennessee, otwierano: marca 30, 2025, https://www.bcbst.com/mpmanual/!SSL!/WebHelp/Percutaneous_Electrical_Nerve_Stimulation_PENS_.htm
Mechanism of Action of Peripheral Nerve Stimulation for Chronic Pain: A Narrative Review, otwierano: marca 30, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10003676/
Understanding Percutaneous Electrical Nerve Stimulation (PENS) for Chronic Neuropathic Pain, otwierano: marca 30, 2025, https://painspecialistsaustralia.com.au/blog/understanding-percutaneous-electrical-nerve-stimulation-pens-for-chronic-neuropathic-pain
Benefits of Percutaneous Electrical Nerve Stimulation (PENS Therapy) - Ams Group En, otwierano: marca 30, 2025, https://www.amsvita.com/en/news/benefits-of-percutaneous-electrical-nerve-stimulation-pens-therapy/
Efficacy of PENS and Therapeutic Exercise for Older Adults with Chronic Low Back Pain, otwierano: marca 30, 2025, https://www.bioampere.it/neurostimulation/pens-therapy/efficacy-of-pens-and-therapeutic-exercise-for-older-adults-with-chronic-low-back-pain
Use of Percutaneous Electrical Nerve Stimulation (PENS) in the Short-term Management of Headache - Helms Medical Institute, otwierano: marca 30, 2025, https://www.hmieducation.com/members/CraigPENS/Ahmed%20HE%20Use%20of%20PENS%20in%20the%20short%20term%20management%20of%20headache%20HA00.pdf
Peripheral Percutaneous Electrical Nerve Stimulation for Neuropathies: A Systematic Review and Meta-analysis | Request PDF - ResearchGate, otwierano: marca 30, 2025, https://www.researchgate.net/publication/387022298_Peripheral_Percutaneous_Electrical_Nerve_Stimulation_for_Neuropathies_A_Systematic_Review_and_Meta-analysis
Peripheral Nerve Stimulation for Chronic Pain: A Systematic Review of Effectiveness and Safety - PMC - PubMed Central, otwierano: marca 30, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8586061/
Effects of Percutaneous Electrical Stimulation on Chronic Neuropathic Pain: A Retrospective Observational Study - PMC - PubMed Central, otwierano: marca 30, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11923889/
Peripheral Electrical Nerve Stimulation (PENS) Therapy for Chronic Refractory Neuropathic Pain in Adults: Evaluation of Safety, Efficacy, Clinical Effectiveness, and Cost-Effectiveness - ResearchGate, otwierano: marca 30, 2025, https://www.researchgate.net/publication/370100197_Peripheral_Electrical_Nerve_Stimulation_PENS_Therapy_for_Chronic_Refractory_Neuropathic_Pain_in_Adults_Evaluation_of_Safety_Efficacy_Clinical_Effectiveness_and_Cost-Effectiveness?_share=1
Efficacy of Percutaneous Electrical Nerve Stimulation and Therapeutic Exercise for Older Adults with Chronic Low Back Pain: A Randomized Controlled Trial - PubMed Central, otwierano: marca 30, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2864648/
PENS with Physical Therapy Eases Chronic Low Back Pain | AAFP, otwierano: marca 30, 2025, https://www.aafp.org/pubs/afp/issues/2004/0101/p183a.html
PENS Therapy for Fibromyalgia: An Innovative Solution - Ams Group En, otwierano: marca 30, 2025, https://www.amsvita.com/en/news/pens-therapy-for-fibromyalgia-an-innovative-solution/
Complex regional pain syndrome - Diagnosis & treatment - Mayo Clinic, otwierano: marca 30, 2025, https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/crps-complex-regional-pain-syndrome/diagnosis-treatment/drc-20371156
Percutaneous Electrical Nerve Stimulation (PENS) and Percutaneous Neuromodulation Therapy (PNT) - Capital Blue Cross, otwierano: marca 30, 2025, https://www.capbluecross.com/wps/wcm/connect/prod_nws.capblue.com29556/16766915-786c-4829-a19c-f36c018833f4/medical-policy-6-050.pdf?MOD=AJPERES
Complex Regional Pain Syndrome: Practical Diagnostic and Treatment Guidelines, 5th Edition - PMC - PubMed Central, otwierano: marca 30, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9186375/
Percutaneous nerve field stimulation (PENS) of the occipital region as a possible predictor for occipital nerve stimulation (ONS) responsiveness in refractory headache disorders? A feasibility study - Sage Journals, otwierano: marca 30, 2025, https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0333102415613765?icid=int.sj-full-text.citing-articles.36
Effect of percutaneous electrical nerve stimulation for the treatment of migraine - PMC, otwierano: marca 30, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5626275/
MEDICAL POLICY - PERCUTANEOUS ELECTRICAL NERVE STIMULATION (PENS) AND PERCUTANEOUS NEUROMODULATION THERAPY (PNT), otwierano: marca 30, 2025, https://www.bcbsm.com/amslibs/content/dam/public/mpr/mprsearch/pdf/82964.pdf
How to Diagnose for PENS Therapy - Ams Group En, otwierano: marca 30, 2025, https://www.amsvita.com/en/news/how-to-diagnose-for-pens-therapy/
PENS Therapy - Pain Matrix, otwierano: marca 30, 2025, https://www.painmatrix.com.au/our-procedures/pens-therapy
www.nice.org.uk, otwierano: marca 30, 2025, https://www.nice.org.uk/guidance/ipg450/resources/using-pens-for-difficulttotreat-neuropathic-pain-pdf-364761757
Comparing PENS Therapy with Other Pain Stimulation Technologies - Ams Group En, otwierano: marca 30, 2025, https://www.amsvita.com/en/news/comparing-pens-therapy-with-other-pain-stimulation-technologies/
ISSN 2695-463X ISSN 0210-1238 - SciELO España, otwierano: marca 30, 2025, https://scielo.isciii.es/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S2695-463X2024000100009&lng=e&nrm=iso&tlng=en
Percutaneous Neuromodulation Therapy for Lower Back Pain - Spine-health, otwierano: marca 30, 2025, https://www.spine-health.com/treatment/pain-management/percutaneous-neuromodulation-therapy-lower-back-pain